Osmanlı İmparatorluğu'nda Gazete Reklamlarının Tarihi Gelişimi

Osmanlı İmparatorluğu'nda Gazete Reklamlarının Tarihi Gelişimi
Dünyada reklam faaliyetlerinin gelişimi incelenirse, bu faaliyetlerin ciddi bir geçmişe sahip olduğu görülebilir. Bazı yazarlar reklam faaliyetlerinin geçmişini M.Ö. 3000’li yıllara kadar dayandırır. Ancak bugünkü modern reklam faaliyetlerinin temeli, kitle iletişim araçlarının ve özellikle de matbaanın geliştirilmesiyle atılmıştır. Matbaanın icadından ve kullanılmaya başlanmasından bir süre sonra, bir matbaacı bastığı kitapları satabilmek için tarihin ilk duvar afişini basmıştır.

Batı Dünyasında özellikle 17. yüzyıldan itibaren afiş gibi yazılı reklamlarla birlikte, gazete reklamlarında da önemli gelişmeler kayıt edilmeye başlanmıştır. 18. yüzyıla gelindiğinde artık batı dünyasında gazete reklamları konusunda yüzlerce profesyonel yetişmiştir. Gazete reklamları konusunda Batıdaki tüm bu gelişmelerin eş zamanlı olarak Osmanlı İmparatorluğu’nda da yaşandığını söylemek mümkün değildir. Zaten gazete reklamlarının gelişimindeki en önemli faktör olan matbaa bile, imparatorluğa çok uzun bir gecikmeyle girebilmiştir. O halde bu koşullar altında Osmanlı İmparatorluğu’nda gazete reklamlarının gelişimindeki yetersizlik de doğaldır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk gazeteleri azınlıklar ve yabancı devlet sefaretleri çıkarmıştır. Özellikle Fransa’daki devrimden sonra Fransız yönetimin İstanbul’a atadığı Büyükelçi Verninac’ın çıkarttığı gazete önemlidir. Çünkü bu gazete Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk gazetedir. 1795 yılında çıkan bu gazeteden sonra azınlıkların ve büyükelçiliklerin çıkarttığı gazetelerin sayıyı artmıştır (Çakır, 1997: 35). Hatta daha sonra bu gazetelere yabancı tüccarların çıkarttıkları gazeteler de eklenmiştir. Özellikle yabancı tüccarların Osmanlı İmparatorluğu’nda çıkartırları gazetelerde ilk gazete reklamlarının örneklerini görmek mümkündür.

Türklerin Osmanlı İmparatorluğu’nda çıkarttıkları ilk gazete Vekayi-i Mısriye adıyla 1828 yılında yayımlanmıştır. Bu gazete dönemin Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın emriyle çıkartılan yarı Türkçe ve yarı Arapça siyasi nitelikli bir gazetedir. Sözü edilen gazete ağırlıklı olarak Mehmet Ali Paşa’nın faaliyetlerini halka duyurmak amacını güdüyordu.

Vekayi-i Mısriye gazetesine ek olarak daha sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi 1831 yılında yayıma başlamıştır Ancak bu gazetelerin ilk yıllarında kamu ilanları dışında, reklam niteliğinde tutundurma Osmanli Imparatorluğu’nun Son Yillarinda Gazete Reklamları ve Uygulamalari faaliyetlerinin yapıldığını söylemek güçtür. Fakat Takvim-i Vekayi gazetesinin sonraki yıllarında ciddi reklam örneklerine rastlamak mümkündür. Bu noktada bir devlet kuruluşu olan Feshanenin 24 Temmuz 1836 yılında Takvim-i Vekayi’ye vermiş olduğu ilan, Türkçe bir gazetede ilk ciddi reklam olarak algılanabilir.

Bir “Gönül Sultanı”nın “Cihan Sultanı”na emri!Kanuni Sultan Süleyman Han’ın süt kardeşi olan “Beşiktaşlı Yahya Efendi” bir gün atıyla giderken iki tane papaz yolunu keser. Papazlar, atın yularlarını tutup, der ki:
-Yahya Efendi, Yahya Efendi! Söyle bakalım, sizin dininizde ölmüşlerden vergi almak var mıdır?
Mübarek, şaşırmış bir halde cevap verir:
-Hayır böyle bir şey yoktur.
-Ama sizin sultanınız bizim ölülerimizden bile cizye alıyor bu nasıl oluyor?

“Derhal o tahtı terk et!”
Bunun üzerine Yahya Efendi hemen Padişaha bir mektup yazıp; “Oturduğun o taht sana haram olsun, başına geçsin. Zulmün ölülere bile ulaştı. Bu yaptığın zulüm nedir? Derhal o tahtı terk et!” diye çok ağır şeyler söyler.
Koskoca “Cihan Sultanı” bu mektubu alır almaz derhal yanındakilerle beraber yola çıkıp Yahya Efendinin dergahına gelir. -Abiciğim, hayırdır ne suç işledim acaba? diye sorar.
Yahya Efendi;
-Daha ne olsun, memurların gayri müslim vatandaşların ölmüşlerinden bile cizye alıyor. Böyle zulüm olur mu?

Ortada bir ihmal vardı!
Padişah hemen yanında bulunanlara sordu ve bir ihmal olduğunu, kayıtların beş senedir yenilenmediğini anladı. Rengi sapsarı oldu. Derhal kayıtları yenilettirdi. Fazla alınanların hepsini iade ettirdi, helallik diledi...
Kanunî, bu arada tahta da oturmadı. “Memurlarımın bir hatasıdır” diye bir mazerete de sığınmadı ve doğruca Yahya Efendiye gidip;
-Dediklerini hallettim, şimdi tahtıma oturabilir miyim, ağabey? diye sordu. “Gönül Sultanı”, “Cihan Sultanı”na emretti:
-Git artık nasıl oturursan otur! Sen bir cihan sultanısın, bunun gereğini hakkıyla yerine getir, buyurdu.
Koca Kanunî dergahtan ayrılırken, kendisini ikaz edecek böyle âlimler olduğu için şükretti ve gözyaşlarını da tutamadı...

İstanbul'da ilk metro17 Ocak 1875 günü İstanbul'un ilk "Yeraltı treni/Metro"su hizmete girmişti. Sultan Abdülaziz Han'ın saltanatının son yıllarında çalışmaya başlayan ve halk dilinde "Tünel" diye anılan "Yeraltı treni" on dokuzuncu yüzyıl İstanbul'undan günümüze kadar gelebilen yegane vesait-i nakliyedir. Karaköy'le Beyoğlu'nu birbirine bağlayan ve Fransızlarca "Metro" diye anılan bu vesait-i nakliyeye Türkçe'de "Yeraltı treni" demek varken "Metro" kelimesi aynen alınmış ve İstanbul'un trafik keşmekeşinin halli mevzuunda bu kelime son yıllarda da sık sık tekrarlanır olmuştur...

Beyoğlu Karaköy arası...
Henry Gawan adlı bir Fransız mühendis, Doğu'ya yaptığı seyahatte İstanbul'a da uğramış ve o yıllarda "Pera" diye anılan Beyoğlu ile "Galata/Karaköy" arasını en kısa yolla birbirine bağlayan â??Yüksekkaldırım'dan her gün pek çok sayıda insanın inip çıktığını görüp o civarda açılacak bir yeraltı yolunda işleyecek trenin büyük bir ihtiyaca cevap vereceğini düşünmüş, tabii bu arada her şeyden evvel işin "kar" yönünü hesaplamış ve Fransa'ya döner dönmez tanınmış inşaat firmalarıyla temasa geçmiştir.

Yüz elli bin İngiliz lirası!
Fransız firmalarından iltifat göremeyen Henry Gawan, daha sonra İngilizlere müracaat etmiş ve İstanbul'un ilk yeraltı treni İngilizlerce inşa olunup, tahminen yüz elli bin İngiliz lirasına mal olmuştur.
Beş yüz elli metre uzunluğundaki bu yeraltı tüneli, 1914 yılına kadar İngilizlerce işletilip bu tarihte bir Osmanlı şirketine devredilmiş, 1939'da ise, İETT'nin eline geçmiştir. İkinci Dünya Savaşı'nda malzeme yokluğundan çalıştırılamayan yeraltı treni halen faaliyettedir...