Dünya Tarihini Derinden Sarsan Büyük Salgın

“Kara Ölüm” olarak bilinen veba salgını ilk olarak 1300’lü yıllarda Çin’de ortaya çıktı. Veba, asla yakalanılmaması gereken ve ölümle sonuçlanan ciddi bir hastalıktı. Hastalık baş göstermeye başladığı andan itibaren, hayatta kalmak isteyenler en sevdiklerini bile düşman saymıştı! Onlardan uzaklaşmak ve tüm bağlarını koparmak nefes almalarının ilk kuralıydı. Tam kontrollü bir cezaevine kapatılmakla eşdeğerdi yaşananlar! Hücrelere konulup ölüme terk edilen insanlar, yaşamak için can çekişen soğuk nefeslerinden çıkan iniltiler, acaba sağ kalmayı başaranların vicdanında büyük yaralar açmış mıydı?

Tüm dünyada yıllarca süren Kara Ölüm, “Yersinia Pestis” adı verilen bakterinin yol açtığı salgın hastalık neticesinde, dünya nüfusunun üçte birini yok etmiştir. Hastalığa yakalananların genel şikâyetleri; ağrı, ateş ve bulantıyla başlıyordu. Dirseklerde ve kasıklarda mor kabarıklar oluşuyor ve kısa sürede bu kabarcıklar bir yumru halinde büyüyüp sertleşiyordu. Sertleşen bezeler patladığında içinden pis kokulu siyah irin boşalıyordu. Bu boşalmadan sonra hasta bir nebze olsun rahatlıyordu fakat maalesef bu durum kişiye çare olmuyordu. Çünkü hasta 5 gün içinde ölüyordu! Hastanın derisinin son aşamalarda koyu mor bir renge dönüşmesi “Kara Ölüm” benzetmesini de beraberinde getirmişti. Derinin bu renge dönüşmesi, soluma sorunları yüzünden kanda var olan oksijenin azalmasından kaynaklanıyordu.

Hastalığın bilinen bir tedavisi yoktu, denenen hiçbir yöntem işe yaramıyordu. Çin’in yarı nüfusunu yok eden hastalık, iyi işleyen ticaret yolları vasıtasıyla Batı’ya doğru, oradan da Ortadoğu’ya hızla yayılmaya başlamıştı. Ölmüş insanların cesetleri bir bir toplanıyor, gömülüp yakılıyordu ama salgının yayılmasının önüne geçilemiyordu. Haziran 1348’de veba Paris’e bulaştı. 1349 yılının başlarında Londra’nın üstüne çöken hastalık, Aralık ayında İskoçya’ya, oradan da kuzey denizini geçerek 1350 yılında İskandinavya’ya kadar ulaştı. Karadan ilerleyip güneye ve doğuya doğru yöneldi. Veba, tam bir daireyi tamamlayarak Volga boyunca yeniden tatarların anayurduna döndü. 1352’de salgının şiddeti biraz geçer gibi oldu. Fakat ansızın ortaya çıkan belirtiler, insanların yeniden aynı dehşeti yaşamasına sebep oldu. Galler bölgesindeki ünlü ozan Gethin “Ölümün üstümüze bir kara duman gibi geldiğini görüyoruz” diye yazarken, şişliğin aniden nasıl büyüdüğünü “Elma biçimindedir, soğan başı gibi…ama kor gibi de yakar”” diye tabir ediyordu. Veba karşısında yaşanan çaresizlik insanların en acımasız yüzünü de ortaya çıkarmıştı! Korku ve panik yayılmayı daha da hızlandırmıştı. Döneme damgasını vuran savaşlarda hastalığı kendine koz edinmişti. Bozkır savaşçıları Ceneviz Şehrini kuşatabilmek için, ölmüş insanların cesetlerini mancınıklara koyarak şehir halkına fırlatıp vebanın onlara da bulaşmalarını sağlamışlardı. Çaresizlik, huzursuz bekleyiş ve yok olan milyonlarca insan…! Ülkelerin önde gelen hekimleri uzun süre çare bulmaya çalıştılar. Hatta bazıları batıl inançları gündeme taşıdı. Bir orman yangını gibi dur durak bilmeden ilerleyen salgını Tanrı’nın öfkesi olarak dile getirdiler. Öfkelenen Tanrı’yı yatıştırmak için çoğu insan bu uğurda kurban edildi. Cadıların var olduğuna inanılan o zamanlarda, zararsız insanlar cadı muamelesi görülerek katledildi. Cadı denince akla gelen “kedi” ler de bu katliamdan payına düşeni almıştı. Karanlıkta parlayan ürkütücü gözleri, bazı aklı evvellerin yardımıyla, vebadan daha hızlı bir dedikodu eşliğinde deprem yaratmıştı. Onca insan ve binlerce yaşayan kedinin kökü kurutulmuştu. Kediler öldürülmüş olmasaydı, hastalığın ilerlemesi durdurulur muydu bilinmez ama; nice hayatı bitiren bu veba tarihin tozlu raflarında bugün hala yerini koruyacağa benziyor! 

Bir salgında ne olacağını hesaplamak için daha önce yaşananları bilmekte fayda var. 2500 yıldır insanlığın peşini bırakmayan salgınlar arasında İspanyol, Asya ve Hong Kong gripleri de vardı

19. yüzyılda yaşamış Danimarkalı Soren Kierkegaard, büyük bir filozoftu. Kierkegaard'ın "Grip salgınları yaşanır, ne olup bittiği daha sonra anlaşılır" sözü günümüzde de geçerliliğini koruyor. Şu anda tanıklık ettiğimiz salgınının nasıl seyredeceğini, neler olacağını önceden kestirmek için geçmiş salgınların nasıl bir gidişat gösterdiğini bilmek gerekli. Çünkü tüm dünyayı saran grip pandemileri (geniş bölgeleri etkileyen hastalıklar yani) kendine has süreçler izliyor. Zaten salgın-bilimciler de geçmişte yaşananların modellerini günümüz şartlarına uydurup öngörüde bulunuyor. Grip çok eskiden beri bilinen bir hastalık aslında. Bundan 2500 yıl önce ilk defa Hipokrat, "bulaşıcı öksürük salgını" diye tarif etmiş gribi. Hastalık Sicilya'daki Atinalı askerleri kırıp geçirmiş. 1170 yılından itibaren de tarihi kayıtlara ilk salgınlar düşülmeye başlanmış. Yıldızların tesiriyle ortaya çıktığı sanıldığından, "tesir" anlamına gelen İtalyanca "influenza" adı verilmiş hastalığa. 1485 yılında İngiltere'de görülen "ter hastalığı" yüzlerce kişiyi hasta edip ölümlere sebep olmuş; doktorlar hastalarını tedavi için tütün suyu, limon suyu, kusturucular, müshil kullanmışlar ve kanlarını akıtmışlar. Varlığı kesin olarak bilinen ilk grip salgını, 1580 yılında Asya kıtasında başlayıp önce Afrika kıtasına sonra Avrupa'ya yayılmış, oradan da Amerika'ya ulaşmış. Etkilenen bölgelerdeki insanların yüzde 90'ı hastalanırken ölüm oranı çok yüksek seyretmiş. 1729-1730, 1732-1733, ve 1781-1782 yıllarında ortaya çıkan salgınlar içinde en şiddetlisi sonuncusu olmuş. Asya kıtasında özellikle Rusya'yı etkisi altına almış bu salgın. 19. yüzyıldaki büyük salgınlar ise 1889-1890 ve 1900 yıllarına rastlıyor. 20. yüzyıla üç önemli salgın damgasını vurdu. Bunlar 1918-1919 İspanyol gribi, 1957- 1958 Asya gribi, 1968-1969 Hong Kong gribiydi. İspanyol gribi aynı veba gibi bir hastalığın dünya yüzeyinde yaratabileceği en büyük tahribatı yarattı. 50-100 milyon kişinin ölümüne sebep oldu.

İspanyol gribi
Adını İspanya'dan almış olmasına rağmen hastalığın ilk olarak 1917 yılının baharında Avusturya'da başladığı tahmin ediliyor. Tarihin sayfalarında hemen sonrasında başladığı Birinci Dünya Savaşı'ndan bile ölümcül bir salgın yarattığı yazmakta. Şu anda hüküm süren grip salgını hastalığa yakalanan her 10 bin kişiden birini öldürürken, bu oranın İspanyol gribinde yer yer yüzde 20'ye ulaştığı sanılıyor. Literatürde İspanyol gribiyle ilk 25 haftada gerçekleşen 25 milyon ölümün AIDS ile 25 yılda ortaya çıktığı belirtiliyor. Daha çok genç erişkinlerin etkilenmesine sebep olan virüs, bir H1N1 suşu, yani bugünkü salgına sebep olan virüsün uzaktan akrabası.

Asya gribi
Asya gribi, 1956'da Çin'de başlayıp 1958 yılına kadar tüm dünyaya yayılan bir kuş gribi salgını. Salgının sebebi, insanlarda hastalık yapan bir virüsün yaban ördeklerinde bulunan bir virüsle kaynaşması sonucu ortaya çıkan H2N2 virüsü. Yetersiz sayıda üretilen aşının küresel korunmada etkisiz olduğu ve salgın sonucu tüm dünyada yaklaşık iki milyon kişi hayatını kaybederken daha çok yaşlıların etkilendiği görülmekte.

Hong Kong gribi
1968'de Vietnam'dan dönen Amerikalıların ülkelerine taşıdığı virüsün yarattığı bir salgın bu. Bir H2N2 virüsünün yapısal değişikliğe uğraması sonucu ortaya çıkan H3N2 virüsü, hastalığa etken olmuş. Aynı yüzyıl içerisinde görülen diğer iki salgına göre daha az ölümcül. Başta yaşlılar olmak üzere tüm dünyada yaklaşık bir milyon kişi hayatını kaybetmiş bu salgında.

Küresel hazırlık iyi ama...
Avantajlar
* İleri teşhis ve tedavi yöntemleri
* Etkili küresel hazırlık
* Etkili ulusal hazırlık planı
* Etkili aşı
* Etkili antiviral ilaçlar
* Hızlı reaksiyon için yaygın medya kanalları

Dezavantajlar
* Kalabalık dünya nüfusu
* Yayılmayı hızlandıran kıtalararası seyahat
* Artmış toplu yaşam alanları
* Toplumsal paniği körükleyen yaygın medya kanalları
* Eskilere göre virülansı düşen virüs

****** Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Süleyman Çiğdem, yazılı belgelerde Anadolu'daki yer alan en eski salgının Hitit Krallığı'nda yaşandığı ifade etti.

Hitit Kralı 1. Şuppililuma'nın Babil seferinden dönerken beraberinde veba hastalığına yakalanmış esirleri de krallığın başkenti Hatuşa'ya getirdiğini anlatan Çiğdem, şunları söyledi:

''Bir müddet sonra krallıkta veba salgını yaygınlaşmıştır. Kral 1. Şuppililuma salgından dolayı ölmüş yerine 2. Murşili geçmiştir. Kral 2. Murşili ölümlere yol açan salgına karşı 'Babamdan yana olan prensler, komutanlar, binbaşılar, subaylar, onlar da o nedenle öldüler. Hatti ülkesi de o konudan dolayı ölmeye başladı. Hatti ülkesi öte yana (felakete) sürüklendi. Artık şimdi salgın o kadar güçlendi ki, Hatti ülkesi salgından çok baskı altında kaldı. Ben kulunuz Murşili yüreğimdeki sıkıntıları yenemiyorum. İçimdeki korkuya hakim olamıyorum. Dualarımı işitin yardıma gelin' şeklinde tanrıya yakardığı yazılı kaynaklarda yer almaktadır.''

Salgın hastalıkların toplu ölümlere yol açtığını anlatan Doç. Dr. Çiğdem, ''salgın hastalıklar en erken tarihlerde bile toplu ölümlere yol açtığı için insan toplulukların ortadan kalkmasına neden olmuş, insanlar için en büyük korkuların başında gelmiştir'' şeklinde konuştu.

SALGINLAR HEP VAR OLDU
Sıtma, veba, frengi gibi bulaşıcı ve salgın hastalıkların geçmişte büyük acıların yaşanmasına neden olduğu biliniyor. Tarih boyunca milyonlarca insanın ölümüne yol açan sıtma parazitleri insanlık tarihinin başladığı zamandan beri var. Sıtma, çok eski yıllardan beri bilinen ve birçok düşünür tarafından insanlıkla birlikte var olduğuna inanılan bir hastalık olarak nitelendirilirken antik Mısır, Çin ve Hindistan el yazmalarının birçoğunda bu hastalıktan bahsediliyor olması dikkati çekiyor. Birçok orduyu etkileyen sıtma hastalığının tarihin büyük komutanlarından İskender'in de ölümüne neden olduğu ifade ediliyor.

CÜZZAM KORKUSU
Cüzzam hastalığının ilk kez ne zaman ortaya çıktığını kesin olarak belirlenmezken hastalığın tanısı ile ilgili ilk yazılı kayıtların MÖ 600'lü yıllara ait olduğu belirtiliyor. Cüzzam hastalığının, Hindistan'dan Avrupa'ya Büyük İskender'in ve Roma askerleri tarafından taşındığını öne sürülürken, salgın hastalığın Haçlı seferleri sırasında oldukça yaygın bir hal aldığı biliniyor.

Hastalık yaygınlaşmaya başladıkça cüzzamlılar adeta lanetlenmiş kimseler olarak kabul edilip toplumdan dışlanmışlar. Tedavisinin bilinmediği dönemlerde cüzzamlılar yerleşim birimlerinden uzak yerlere hatta özel adalara sürülerek, buralarda kendi kaderlerine terk edilmiş.

Çiçek hastalığının Amerika'da milyonlarca yerlinin ölümüne neden olduğu tarihi kaynaklarda yer alırken, tifo hastalığının da tarihin çeşitli dönemlerinde büyük yıkımlara yol açtığı kaydedilmiş.

İSPANYOL GRİBİ 40 MİLYON İNSANI ÖLDÜRMÜŞTÜ
Gribin ise tarihi insanlık tarihi kadar eski olduğu, MÖ 415 senesinde Sicilya'da Atina ordusunda bir grip salgını yaşandığı Hipokrat tarafından not edilmiş.

Grip tarihin yakın dönemlerinde de milyonlarca kişinin yaşamını yitirmesine neden oldu. Çin'de 1918'de başlayan ve dünyaya yayılan İspanyol gribi 40 milyon, Asya gribi (1957) 70 bin, Hong Kong gribi (1968) 700 bin, İngiliz gribi 30 bin kişinin ölümüne yol açtı.